Göbələk dəyincə ağılımıza dərhal, çayırlarda, meşələrdə rast gəldiyimiz növ növ rəngli "bitkilər" gəlir.

Bunlar kimimizə görə zəhərli şeylər, kimimizə görə də ləziz yeməklərdir. Ya bayatlamış çörəkləri nəmli bir yerdə buraxdığımızda üzərində meydana çıxan kiflərə nə deməli? Yaxşı çörəyimizi maya ilə etmirikmi? Pivə mayası da var təbii. Əgər süfrəmizdə varsa, rokfort (Roquefort) pendirinin mavi kifləri nədir ki? Ya hər dərdə dərman penisillin, onu da unutmayaq.

Bütün bu saydıqlarımızın hamısı da bir və eyni dünyanın fərdləridir. Yəni 'Göbələk Dünyası' nın. Amma burada bizim mövzumuz yalnız ilk saydığımız göbələklər, yəni zəhərli ya da zəhərsiz, çayırlarda meşələrdə rast gəldiyimiz göbələklər olacaq.

Ümumiyyətlə yüz mini aşan növü olan göbələklərin böyüklükləri çox dəyişəndir. Bir hüceyrəli mikroskopik göbələklər olduğu kimi boyu metrləri bulanlar da vardır. Bizim mövzumuz olan göbələklər, əslində torpaqaltında saç teli kimi incəcik iplikçik (hif) yığınlarından meydana gələrlər (miselyum).

Göbələklər əsas olaraq idmanla törəyən (kriptogam) canlılar olduqlarından törəmələrini təmin edən idmanlarını meydana gətirmək üçün meyvə verərlər. Bizim torpağın üzərində gördüyümüz, və səhv olaraq göbələk dediyimiz rəngarəng şeylər əslində, göbələklərin bu meyvələridir.
Biz yuxarıda göbələklərdən danışarkən "bitki" deyimini istifadə etdik. Halbuki göbələklər əslində bitki deyildirlər.

Çox yaxın zamanlara qədər canlılar dünyası, bitkilər dünyası və heyvanlar dünyası olaraq ikiyə ayrılır və göbələklər də bitkilər dünyasına daxil edilirdilər. Nə var ki edilən son araşdırmalar nəticəsində göbələklərin nə bitkilər dünyasına nə də heyvanlar dünyasına aid olmadığı, ayrı bir dünya olan göbələklər dünyasını meydana gətirdiyi aydın olmuşdur.

Bu dəyişikliyin səbəbi göbələklərlə bitkilər arasında təməldə böyük fərqliliklərin olduğunun təyin olunmasıdır. Bu fərqliliklərdən ən əhəmiyyətlisi isə göbələklərin yaşıl rəngli klorofil maddəsinə sahib olmamalarıdır. Bu maddə bitkilərə özgüdür və klorofil assimilyasiya etməsi etməyə və bu yolla 'karbon hidrat' yəni qida maddəsi meydana gətirməyə fayda.

Göbələklərin Təsnif edilməsi

Göbələklər strukturca inkişaf etmişliklərinə görə və gedərək idmanlarını meydana gətirmə formalarına görə təsnif edilərlər. Ayrıca böyüklüklərinə görə də ikiyə ayrılarlar. Çılpaq gözlə görülə bilənlər, yəni böyük göbələklər (macrofungi) və mikroskopik olanlar (microfungi).

Digər tərəfdən, göbələkləri tanımaq üçün dəyişik praktik sxemlər və ya cədvəllər edilməkdədir. Göbələkləri praktikada qlobal olaraq təyin etməkdə olduqca köməkçi olan belə bir sxemi, göbələklərin təsnif edilməsi hissəsinə qoyduq.

Bildiyiniz kimi bizim göbələk olaraq yığdıqlarımız göbələyin meyvələridir. Göbələk əsas olaraq yeraltında ya da kötük və ya bənzərlərinin içində yaşayan incə iplikçiklərdən meydana gələr (miselyum). Miselyum çoxu dəfə bir ildən uzun ömürlüdür. Ancaq meyvələrinin çoxu bir neçə gün/həftə ömürlü olarlar.

Elm adamlarının üzərində uzun illər mübahisə etdiyi və hələ də bir qərara çata bilmədiyi bir mövzudur göbələklərin nə olduğu.

Göbələk nədir? Bir bitkimi, yoxsa heyvanmı? Yoxsa, ikisi də deyil də öz başına bir varlıqmı?

Göbələklər, heyvanlar və bitkilər aləmi arasında iştirak edən canlılar olaraq qəbul edilməkdədir. Hərəkət etmə qabiliyyətlərinin olmayışı, hüceyrələrinin ətrafında bir çəpərin varlığı, çoxalmaları səbəbi ilə bitki olaraq qəbul edilərkən, klorofil ehtiva etməmələri, kök, gövdə, yarpaq kimi orqanlarının tapılmayışıyla bitkilərdən fərqlilik göstərdiyi irəli sürülməkdədir.

Göbələklər kök, gövdə, yarpaq, toxum kimi orqanlara sahib deyil.
Şapkalı göbələklərin şapkalarının dərhal altında Lamel deyilən bir quruluş var. Yetkinləşdikdən sonra külək kimi ətraf faktorlarının təsiri ilə ətrafa yayılarlar. Uyğun mühit tapdıqlarında çəmənlənərək "Primer misel" adı verilən quruluşu meydana gətirərlər. Bu quruluşdan isə "Sekonder misel" adı verilən strukturlar meydana gəlir. Üstün quruluşlu bitkilər deyilən kök, gövdə yarpaq kimi strukturlara sahib olan bitkilərdəki torpaqaltı orqanları, göbələklərdəki miseller olaraq düşünülə bilər. Misellerin torpaqaltında yayılamının ardından göbələyin torpaq üstü orqanları olaraq qəbul edə biləcəyimiz strukturlar meydana gəlməyə başlar. Torpaq üzərində ilk meydana gələn quruluşa "Primordium" adı verilər. Bu quruluş yetkin göbələyin qaralaması şəklindədir. Primordiumun inkişafı ilə gənc və yetkin göbələk meydana gəlir. Çox sadə olaraq izah edilən bu meydana gəlmə hər göbələk üçün etibarlı olmasa da ən çox bilinən növləri saxlayan və göbələklərin sistematikdə alt hissəsi olan "basidiomycotina" üçün aşağı-yuxarı eynidir.
Göbələklərin tumurcuqlanma ilə törəməsi üçün gündəlik həyatımızda xəmir, pendir vs. istehsalında faydalandığımız maya göbələklərinin törəməsi verilə bilər.

Tumurcuqlanma, maya hüceyrəsinin təpəsində bir tumurcuq meydana gəlməsi ilə başlar. Ardından nüvə bu tumurcuğa doğru uzanmağa başlar.
Göbələklərin şəkilləri və böyüklükləri də bir-birindən fərqlidir. Ağ şapkalı göbələklər çılpaq gözlə rahatlıqla görülə bilərkən, maya göbələkləri kimi tək hüceyrəli göbələklər ancaq mikroskop ilə diaqnoz edilə bilər.

Göbələklərin bəslənmə şəkli də üstün bitkilərdən çox fərqlidir. Üstün bitkilər kimi xlorofil saxlamadıqlarından öz qidalarını özləri əldə edə bilməzlər. Bu səbəblə qidalarını başqa canlılar üzərində parazit və çürükçül olaraq təmin edə bilərlər. Mədəniyyət göbələklərinin yetişdirilməsi üçün fərqli mühitlərin təmin edilməsinin səbəbi budur. Göbələklərin bu xüsusiyyətlərinin bioloji tarazlıq baxımından böyük əhəmiyyəti vardır. Böyük strukturlar bu şəkildə parçalanaraq kiçilməkdə və bitkilər tərəfindən təkrar istifadə edilməkdədir. Ancaq göbələklərin bu xüsusiyyətlərinin böyük zərərləri də vardır:
Aspergillus və sol tərəfdə elektron mikroskopu ilə çəkilmiş fotoşəkili görülən penicillium Bir çox göbələk növünün insanlarda, heyvanlarda və bitkilərdə xəstəlik etdiyi bilinməkdədir.

Bununla birlikdə Aspergillus və Penicillium kimi göbələklərin bəzi növləri eyni anda böyük faydaları olan göbələklərdir. Xüsusilə bəslənmə sənayesində sıx istifadə edilən "Glutamit turşu" bu göbələklər tərəfindən sintez edilər.

Təbiətdə minlərlə növ göbələk mövcuddur. Bu göbələklərin hər biri növ və növlərinə görə çox fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.

Göbələklərdə görülən fərqli xüsusiyyətlərin kimiləri gözlə görünər dərəcədə böyük, kimiləri gözlə görünməyəcək qədər kiçikdir; bəzi xüsusiyyətlər isə, ancaq müxtəlif təcrübələr nəticəsni ortaya çıxarıla bilərlər

Bu xüsusiyyətlərin təyin olunması "Mikoloji" (Göbələk Elmi) deyilən elm sahəsinin vəzifə sahəsindədir (Göbələk Alimlər) hər bir göbələyin bu xüsusiyyətlərini təyin edə bilmək üçün bəzən illərini xərcləyərlər. Təbiətdə zəhərli göbələklər ilə zəhərsiz göbələklər bir yerdə yetişməkdədir. Göbələklərin yeyilə bilər olub olmadıqları mikologlar xaricindəki kəslər tərəfindən ümumiyyətlə görünüş və sadə təcrübi nəticələndirərə söykənər. Bu isə, sonu ölümlə belə nəticələnə biləcək vəziyyətlər yaradar. Çünki, göbələklərin yenilebilirliğini əsas təyin edən qiymətləndirmələr bunların çox daha kənarındakı qiymətləndirmələr ola bilər

Xalqımız arasında təbiətdə yetişən göbələklərin yeyilməsi haqqında bəzi səhv inanclar vardır. bunlar, Canlı odunda yetişən göbələklərin zəhərli olmadığı, ölü odunda yetişən göbələklərin zəhərli olduğu; Bişərkən gümüş qaşığı qarartmayan göbələklərin zəhərsiz olduğu; yazda yetişən göbələklərin zəhərsiz olduğu vs. kimi inanışlardır. Bu inanışların heç bir etibarlılığı yoxdur. Məsələn, xalq tərəfindən çox bəyənilən və çox istehlak edilən qayın göbələyi ölü odun üzərində yetişdirilər. Bunun yanında canlı odunda yetişən bir çox zəhərli göbələk vardır. Bu səbəblə bu kimi inanışlara diqqət etməmək lazımdır.

Zəhərli Göbələklər Haqqında Səhv Bildikləriniz ..

Bir göbələyin zəhərli olub olmadığının diaqnozu üçün ümumi bir qayda yoxdur. Xalq arasında zəhərli göbələklərin tanınması ilə əlaqədar deyilən qaydalar isə yanıldıcı ola bilər. Məsələn:

Asanca soyula bilən və çəmənlikdə yetişən göbələklər zəhərsizdir. (səhv) Zəhərli göbələklər içərisində yuxarıda deyilən uyğun növlər var.
- Yaz aylarında çıxan göbələklər yeyilə bilər. (səhv) Yazda yetişən və çox zəhərli olan göbələk növləri də vardır.
- Duzlu və sirkəli su ilə yuyulsa göbələklərin zəhəri gedər. (səhv) Zəhərli bir göbələk növü hər hansı bir rəftar ilə heç bir zaman yenilə bilər hala gətirilə bilməz. Heç bir əməliyyat altında zəhərləyici təsirlərini itirməzlər.
- Səthi yapışqan göbələklər zəhərlidir. (səhv) Şam qabara göbələyi və yaxşı yeməli göbələklərdən kökə göbələyi kimi göbələklərin şapkası yapışqandır.
- Qırıldığı və ya əzildiyi zaman süd kimi maye axıdan göbələklər zəhərlidir. (səhv) Ən ləzzətli göbələklərdən biri olan qanlıca göbələyinarıncı rəngdə bir maye çıxarar, bunu yanında zəhərli olub çıxarmayan russula kimi göbələk növləri də mövcuddur.
- Suda qaynadıldığında zəhəri gedər. Bəzi növlər üçün doğru olsa belə, ancaq ümumiyyətlə zəhərli bir göbələk qaynatmaqla zəhərindən təmizlənməz.
- Heyvanların yediyi göbələklər zəhərsizdir. İnsanlar üçün ən təhlükəli bir göbələk olan və zəhərlənmələrin 95%′inə səbəb olan ölüm göbələyini Amerikan dovşanı sevərək bolca yeyər; amma zəhərlənməz."

Digər misallar

Parlaq və canlı rənglidirlər: Səhv. Ölümcül dərəcədə zəhərli olan Amanıda virosa ağdır.
Zəhərli göbələklər böcəklənməz: Səhv. Onurğasızlar üçün zəhərli olmayan bəzi göbələklər insanlar üçün təhlükəli ola bilər. Məsələn Amanıda phalloides ən çox ölümə səbəb olan göbələk olmasına qarşı sıxlıqla böcək sürfələri də saxlayar.
Gümüş və ya soğana təmas edincə qaralar: Səhv. Bütün yaşlanan göbələklər ümumiyyətlə qaralmağa meyllidir.
Qoxuları və dadları çox pisdir: Səhv. Çoxu zəhərli göbələk ləzzətli və xoş qoxuludur.
Kifayət qədər bişirilincə zəhəri keçər: Səhv. Bəzi zəhərlərin kimyəvi quruluşu istiliyə dayanıqlıdır. bişsə belə təsirlərini itirməz.
Bu səbəbdən göbələk zəhərlənmələrindən müəyyən bir qaydası yoxdur, buna görə qəti olaraq yoxlanılmamış olan və ya şübhəli göbələklərin yeyilməməsi lazımdır.
Bəzi göbələklər yalnız spirtlə birlikdə alındığı zaman zəhərləyici xüsusiyyətə malikdir.

Göbələk Zəhərlənmə Tipləri

Falloides sindromu (Amanıda Phalloides göbələyi)
Orellanus sindromu
Giromitra sindromu
Muskarin sindromu (Amanıda muscaria göbələyi)
Pantherina sindromu (Amanıda Pantherina göbələyi)
Psilosibin sindromu
Koprinus sindromu
Paksillus sindromu
Gastrointestinal sindrom

Zəhərlənmə tiplərinə görə bəzi göbələklər

Cyclopeptide Zəhərlənmələr

Dünyada ölümlə nəticələnən zəhərlənmələr bu göbələklər səbəbiylə reallaşmaqdadır. Semptomlar bu şəkildə inkişaf edər:
6-24 saat (ümumiyyətlə 10 saat ətrafı) heç bir təsir görülməz.
İlk semptomlar ishal, qarın bölgəsində kramplar, ürək bulanması və qusmalar.
İlk semptomlarda azalma görülər, yaxşılaşmanın başladığı düşünülər
Qaraciyər və böyrək çatmazlığı baş qaldırar. Xəstə bu mərhələdə ölə bilər.

Amanıda
Amanıda verna
Amanıda phalloides
Amanıda virosa
Amanıda bisporigera
Amanıda ocreata
Qalereyana
Qalereyana autumnalis
Qalereyana marginata
Qalereyana venenata

Monomethylhydrazine Zəhərlənmələr

Semptomlar:
ürək bulanması və qusma
Qanlı və sulu ishal
Əzələ krampları
Qarın bölgəsində ağrı
Ciddi vəziyyətlərdə isə qaraciyər çatmazlığı, yüksək tempratur və koma kimi ağır semptomlar görülə bilər və ölüm məğlub olduqdan sonra 2-4 gün sonra reallaşar.

Gyromitra
Gyromitra ambigua
Gyromitra brunnea
Gyromitra californica
Gyromitra caroliniana
Gyromitra esculenta
Gyromitra fastigiata
Gyromitra gigas
Gyromitra infula